Abdivaqap Qara Esengul KAPQIZI
Turkiyadagi 15 minga cuviq qazaqtar arasinda gilim men onerde tabisqa cetkenderi savsaqpen sanarliq. Solardin biri – Mustafa Shoqaydin omir coli men sayasiy kuresin can caqti tanituvga qomaqti enbek sinirip curgen galim Abdivaqap Qara.
Abdiuvaqap Qara bukil sanali gumirin gilimiy zerttevge arnap keledi. Sonin ishinde ol qazaq tariyhina qatisti maselelerdi zerttevmen aynalisadi. Abduvaqap Qaranin aytuvinsha, qazaqtin uli tulgasi, azattiq iydeyasin tuv gip ustavshilardin biri, omirinin songi cildari emiygratsiyada otken Mustafa Shoqay turali algashqi kolemdi gilimiy zerttev enbegi – 2002 cili qorgagan doktorliq diyssertatsiyasi bolgan eken. Ariyne, ogan deyin bul taqiripta birli-carim galimdar men curnaliysterdin de qalam terbegenin ol coqqa shigarmaydi. Maselen, Beybit Qoyshibayev, Anuvar Alimcanov, Abuv Takenov, Baqit Sadiqova, Mambet Qoygeldi, Darhan Qidirali sekildi galimdardin enbekteri men Hasan Oraltaydin Mustafa Shoqay turali maqalalari Abdivaqap Qaranin doktorliq diyssertatsiyasinan burin cariq koripti.
Stambuvldagi Miymar Siynan uniyversiytetinin professori Abdivaqap Qara Orta Aziya men Qazaqstannin, Turkiyanin tariyhina qatisti zerttevler casaytindigin aytadi.
- Maqsatim – turikterge qazaq tariyhi men qazaqtardi tanistiruv, - degen ol, algashqi enbeginin «Qazaqtardin Shigis Turkistannan Anadoliga bosuvi cane Ospan Tashtan” dep atalgandigin atap otti. Al, Mustafa Shoqay cayindagi doktorliq diyssertatsiyasi keyin kitap bolip cariq korip, Turkiya Jazuvshilar Odagi 2002 cili biyografiya salasinda uzdik shigarma dep cogari bagalap culde bergen eken. Abdivaqap Qara negizinen eki tilde qatar qalam terbeydi. Alayda, qazaqsha maqalalari Qazaqstanda gazet-curnaldarda basilip catqanimen, algashqi kitaptari turik tilinde cariq koripti. Al, 2004 cili «Mustafa Shoqay» tuvrali enbegi qazaq tiline avdarilip, Almatida basilip shigadi.
Budan keyingi enbegi – «Turkistan legiyonina» qatisti boladi.
- «Turkistan legiyonindagi» askerlerdin cagdayi meni qatti alandatti. Sol kezde tutqinga tusken askeriylerdin konil-kuyi qalay boldi? Olar nemisterge tutqinga tuskende, Staliynnin qandi qol qizil bugavinan qutildiq dep quvandi ma, coq, alde fashiysterdin qolina tustik dep qaygirdi ma? Al odan keyin nemister, sol tutqindardi avir azap shekken lagerlerinen bosatip, nemis askeriy kiyimin kiygizip “Turkistan legiyonina qatisip tuvgan elderine tavelsizdik alip beresinder” dep qayta casaqtaganda ne oyladi? Olar ozderin osigan deyin lagerlerde ash-calanash tastap turli zorliq-zombiliq korsetken fashiysterge shin sendi me? Alde kun koruvdin, tiri qaluvdin qami retinde legiyonga amalsizdan qatisti ma?
Sogis bitkennen keyin bukil alem tinishtiq tapqanda, olarga tinishtiq berilgen coq. Staliyn bul tutqindar tuvrali «bizde tutqin coq, satqin bar» degen bolatin. Sondiqtan olar tuvgan elderine qaytqanda, ozderin olim nemese quvgin-surgin kutetinin bilip, shetelderde turip qaluvga tiristi. Ol da onay bolmadi. Oytkeni sogistan keyin casalgan bitim-sharttar boyinsha, Kenes azamattari oz elderine qaytariluvga tiyisti edi. Sondiqtan olardin shette turip qaluvlari mumkin emes-ti. Evropada curip, Kenestik qizmetkerlerdin shengeline tuspev ushin talay qiyindiqtardi bastan keshiredi.
Mine bukil osi cagdaylardi Londonda turatin tatar cazuvshisi Shingis Dagcinin enbekterinen aniq koruvge boladi. Oytkeni ol da nemisterge tutqinga tusip, keyin Turkistan legiyoninda bolgan. Sonimen birge ol basinan otken adam aytsa nangisiz cagdaylardi 1944 cili sogis bitpey catip roman qip caza bastadi. Keyin estelik te cazgan eken. Men sol kisinin cazgandarin paydalandim. Sol kisinin cazgan estelikteri men romandarin ozimdegi derektermen salistira otirip, Turkiyada 2006 cili «Svastiyka men Qizil culdiz arasindagi cazuvshi Shingis Dagci» degen bir kitap cazdim. Shingis Dagcinin ozi turali cazgandarina suyene otirip, Turkistan legiyonindagi askerlerdin konil kuyinen, bastarinan keshken azapti cagdaylardan habardar ettim. Onda da qazaqtin tagdiri bar, - deydi ol.
Galim Shingis Dagcinin «Turkistan legiyoni» turali estelikterinin qundiligi sol oqiygalardin izi suvimay catip, cazilgandiginda deydi:
- Dal osi «Turkistan legiyoni» turali Qazaqstanda da birneshe adamnin estelik kitaptari cariq kordi. Biraq olar Qazaqstan tavelsizdikke qol cetkizgennen keyin, arada 60 cilday vaqit otkennen keyin cazilip otir. Sol sebepti de, kop narse komeski tartti, bulingirladi. Al, Shingis Dagcinin estelikteri sogis bitpey catip cazila bastagandiqtan, barliq narse alaqandagiday naqti korinip tur. Sonimen qatar onin esteligin aldimen roman turinde cazganinin da bir utimdi cagi bar. Oytkeni roman adamnin ishki duniyesin, oyin sirtqa shigaratin tuvindi bolip tabiladi. Algindey talay qarama-qayshiliqtardi bastan keshirgen legiyondiqtardin konil kuyin, olardin ozi aytpaganda bizdin oylap tabuvimiz mumkin emes qoy. Mine osi maseleni Shingis bizge ayqindap berip otir. Okinishke oray, Turkistan legiyonina qatisqandardin ashchi tagdirin ozgeler tugil, oz halqinin ali bilmevi oylanarliq cayt. Biz osi kemistikti az da bolsa toltirayiq degen oymen sol enbekti cazip shiqqan edik. Quday qalasa, oni ozim qazaq tiline avdarip tuvgan halqimen tabistirmaq niyetim bar.
Budan keyin Abdivaqap Qara Qazaqstandi Turkiyaga tanituv maqsatinda, asirese, turik iynvestorlardi tartuv ushin Qazaqstannin Stambuldagi konsuvli Asgat Davitov mirzamen birlese otirip – «Alemdegi cana iynvestiytsiya ortaligi – Qazaqstan» degen kitap cazadi. Kitaptin kolemi – 300 bettey. Al, 2007 cili Duniyecuzi qazaqtari qavimdastigimen birlese otirip, Qazaqstan preziydenti Nursultan Nazarbayevtin dasturli «Haliqqa Joldavin» turik tiline avdarip, bastiradi. Ol kitap Evropadagi qandastarimiz ben Turkiyadagi qazaqtarga taratilgan.
1993 cili Qazaqstan Gilim akademiyasinin belgili galimdarimen birge “Kone davirden qazirge deyingi Qazaqstan tariyhi” degen kolemdi kitapti turik tiline avdarip 2007 cili Istambulda bastirip shigaradi. Bul enbek Turkiyada qazaq galimdarinin Qazaqstan tariyhi coninde turik tiline avdarilgan tungish enbegi bolip tabiladi.
Endigi maqsat Shigis Turkistannin azattigi ushin 10 cil attan tuspegen, Alash azattigi colinda canin piyda etken Ospan batir Silamuli cayinda tin derekterdi cariyalav.
- Kelesi cili Ospan batirdin tuvganina 110 cil. Sogan oray, Ospan batir turali tin derekterden turatin zerttev enbegin cazip catirmin. Bul kitap Ospan batirdin caqin serigi Nurgocay batirdin estelikterine negizdelgenmen, menin qalamimnan tuvgan qazaq tilindegi tungish kitabim bolmaq, Kitap satti shigip catsa, keyin turik tiline de avdariladi - deydi ol.
Abdivaqap Qara Turkiyanin osidan 50 cil burin Altaydan avip, Gansuv, Shinhay olkelerin basip, Giymalay asip, Tiybetti basip, Pakistandi panalap, azer cetken qazaq qardashilarina qushagin caya qarsi alganin umitpav kerek deydi.
- Turkiya men Qazaqstan arasindagi qarim-qatinas bizdi quvantadi. Biz munda oz elimizde curgendey sezinemiz. Oytkeni, turikterdin argi tegi de Orta Aziyadan. Oni ozderi casirmaydi, - degen ol, bavirlas turki elindegi qazaqtardin koshuvge asiqpay otirgandigin aytadi:
- Turikter de bizge qiyin-qistav kezende basimizga pana boldi. Turikterdin bul caqsiligin umitpaymiz. Sondiqtan Qazaqstan men Turkiyanin baylanistarinin kun sanap dostiq negizde damip kele catqani bizdi quvantadi. Eki el arasinda barip-keluvge eshqanday shektev coq. Sondiqtan Turkiyaliq qazaqtar ozderin en baqitti diyasporamiz dep sanaydi.
Azattiq Radiyosi, 5.11.2005, http://www.azattyq.org/content/Kazahstan_Turkye_Abduahap_Kara/1338661.html
Turkiyadagi 15 minga cuviq qazaqtar arasinda gilim men onerde tabisqa cetkenderi savsaqpen sanarliq. Solardin biri – Mustafa Shoqaydin omir coli men sayasiy kuresin can caqti tanituvga qomaqti enbek sinirip curgen galim Abdivaqap Qara.
Abdiuvaqap Qara bukil sanali gumirin gilimiy zerttevge arnap keledi. Sonin ishinde ol qazaq tariyhina qatisti maselelerdi zerttevmen aynalisadi. Abduvaqap Qaranin aytuvinsha, qazaqtin uli tulgasi, azattiq iydeyasin tuv gip ustavshilardin biri, omirinin songi cildari emiygratsiyada otken Mustafa Shoqay turali algashqi kolemdi gilimiy zerttev enbegi – 2002 cili qorgagan doktorliq diyssertatsiyasi bolgan eken. Ariyne, ogan deyin bul taqiripta birli-carim galimdar men curnaliysterdin de qalam terbegenin ol coqqa shigarmaydi. Maselen, Beybit Qoyshibayev, Anuvar Alimcanov, Abuv Takenov, Baqit Sadiqova, Mambet Qoygeldi, Darhan Qidirali sekildi galimdardin enbekteri men Hasan Oraltaydin Mustafa Shoqay turali maqalalari Abdivaqap Qaranin doktorliq diyssertatsiyasinan burin cariq koripti.
Stambuvldagi Miymar Siynan uniyversiytetinin professori Abdivaqap Qara Orta Aziya men Qazaqstannin, Turkiyanin tariyhina qatisti zerttevler casaytindigin aytadi.
- Maqsatim – turikterge qazaq tariyhi men qazaqtardi tanistiruv, - degen ol, algashqi enbeginin «Qazaqtardin Shigis Turkistannan Anadoliga bosuvi cane Ospan Tashtan” dep atalgandigin atap otti. Al, Mustafa Shoqay cayindagi doktorliq diyssertatsiyasi keyin kitap bolip cariq korip, Turkiya Jazuvshilar Odagi 2002 cili biyografiya salasinda uzdik shigarma dep cogari bagalap culde bergen eken. Abdivaqap Qara negizinen eki tilde qatar qalam terbeydi. Alayda, qazaqsha maqalalari Qazaqstanda gazet-curnaldarda basilip catqanimen, algashqi kitaptari turik tilinde cariq koripti. Al, 2004 cili «Mustafa Shoqay» tuvrali enbegi qazaq tiline avdarilip, Almatida basilip shigadi.
Budan keyingi enbegi – «Turkistan legiyonina» qatisti boladi.
- «Turkistan legiyonindagi» askerlerdin cagdayi meni qatti alandatti. Sol kezde tutqinga tusken askeriylerdin konil-kuyi qalay boldi? Olar nemisterge tutqinga tuskende, Staliynnin qandi qol qizil bugavinan qutildiq dep quvandi ma, coq, alde fashiysterdin qolina tustik dep qaygirdi ma? Al odan keyin nemister, sol tutqindardi avir azap shekken lagerlerinen bosatip, nemis askeriy kiyimin kiygizip “Turkistan legiyonina qatisip tuvgan elderine tavelsizdik alip beresinder” dep qayta casaqtaganda ne oyladi? Olar ozderin osigan deyin lagerlerde ash-calanash tastap turli zorliq-zombiliq korsetken fashiysterge shin sendi me? Alde kun koruvdin, tiri qaluvdin qami retinde legiyonga amalsizdan qatisti ma?
Sogis bitkennen keyin bukil alem tinishtiq tapqanda, olarga tinishtiq berilgen coq. Staliyn bul tutqindar tuvrali «bizde tutqin coq, satqin bar» degen bolatin. Sondiqtan olar tuvgan elderine qaytqanda, ozderin olim nemese quvgin-surgin kutetinin bilip, shetelderde turip qaluvga tiristi. Ol da onay bolmadi. Oytkeni sogistan keyin casalgan bitim-sharttar boyinsha, Kenes azamattari oz elderine qaytariluvga tiyisti edi. Sondiqtan olardin shette turip qaluvlari mumkin emes-ti. Evropada curip, Kenestik qizmetkerlerdin shengeline tuspev ushin talay qiyindiqtardi bastan keshiredi.
Mine bukil osi cagdaylardi Londonda turatin tatar cazuvshisi Shingis Dagcinin enbekterinen aniq koruvge boladi. Oytkeni ol da nemisterge tutqinga tusip, keyin Turkistan legiyoninda bolgan. Sonimen birge ol basinan otken adam aytsa nangisiz cagdaylardi 1944 cili sogis bitpey catip roman qip caza bastadi. Keyin estelik te cazgan eken. Men sol kisinin cazgandarin paydalandim. Sol kisinin cazgan estelikteri men romandarin ozimdegi derektermen salistira otirip, Turkiyada 2006 cili «Svastiyka men Qizil culdiz arasindagi cazuvshi Shingis Dagci» degen bir kitap cazdim. Shingis Dagcinin ozi turali cazgandarina suyene otirip, Turkistan legiyonindagi askerlerdin konil kuyinen, bastarinan keshken azapti cagdaylardan habardar ettim. Onda da qazaqtin tagdiri bar, - deydi ol.
Galim Shingis Dagcinin «Turkistan legiyoni» turali estelikterinin qundiligi sol oqiygalardin izi suvimay catip, cazilgandiginda deydi:
- Dal osi «Turkistan legiyoni» turali Qazaqstanda da birneshe adamnin estelik kitaptari cariq kordi. Biraq olar Qazaqstan tavelsizdikke qol cetkizgennen keyin, arada 60 cilday vaqit otkennen keyin cazilip otir. Sol sebepti de, kop narse komeski tartti, bulingirladi. Al, Shingis Dagcinin estelikteri sogis bitpey catip cazila bastagandiqtan, barliq narse alaqandagiday naqti korinip tur. Sonimen qatar onin esteligin aldimen roman turinde cazganinin da bir utimdi cagi bar. Oytkeni roman adamnin ishki duniyesin, oyin sirtqa shigaratin tuvindi bolip tabiladi. Algindey talay qarama-qayshiliqtardi bastan keshirgen legiyondiqtardin konil kuyin, olardin ozi aytpaganda bizdin oylap tabuvimiz mumkin emes qoy. Mine osi maseleni Shingis bizge ayqindap berip otir. Okinishke oray, Turkistan legiyonina qatisqandardin ashchi tagdirin ozgeler tugil, oz halqinin ali bilmevi oylanarliq cayt. Biz osi kemistikti az da bolsa toltirayiq degen oymen sol enbekti cazip shiqqan edik. Quday qalasa, oni ozim qazaq tiline avdarip tuvgan halqimen tabistirmaq niyetim bar.
Budan keyin Abdivaqap Qara Qazaqstandi Turkiyaga tanituv maqsatinda, asirese, turik iynvestorlardi tartuv ushin Qazaqstannin Stambuldagi konsuvli Asgat Davitov mirzamen birlese otirip – «Alemdegi cana iynvestiytsiya ortaligi – Qazaqstan» degen kitap cazadi. Kitaptin kolemi – 300 bettey. Al, 2007 cili Duniyecuzi qazaqtari qavimdastigimen birlese otirip, Qazaqstan preziydenti Nursultan Nazarbayevtin dasturli «Haliqqa Joldavin» turik tiline avdarip, bastiradi. Ol kitap Evropadagi qandastarimiz ben Turkiyadagi qazaqtarga taratilgan.
1993 cili Qazaqstan Gilim akademiyasinin belgili galimdarimen birge “Kone davirden qazirge deyingi Qazaqstan tariyhi” degen kolemdi kitapti turik tiline avdarip 2007 cili Istambulda bastirip shigaradi. Bul enbek Turkiyada qazaq galimdarinin Qazaqstan tariyhi coninde turik tiline avdarilgan tungish enbegi bolip tabiladi.
Endigi maqsat Shigis Turkistannin azattigi ushin 10 cil attan tuspegen, Alash azattigi colinda canin piyda etken Ospan batir Silamuli cayinda tin derekterdi cariyalav.
- Kelesi cili Ospan batirdin tuvganina 110 cil. Sogan oray, Ospan batir turali tin derekterden turatin zerttev enbegin cazip catirmin. Bul kitap Ospan batirdin caqin serigi Nurgocay batirdin estelikterine negizdelgenmen, menin qalamimnan tuvgan qazaq tilindegi tungish kitabim bolmaq, Kitap satti shigip catsa, keyin turik tiline de avdariladi - deydi ol.
Abdivaqap Qara Turkiyanin osidan 50 cil burin Altaydan avip, Gansuv, Shinhay olkelerin basip, Giymalay asip, Tiybetti basip, Pakistandi panalap, azer cetken qazaq qardashilarina qushagin caya qarsi alganin umitpav kerek deydi.
- Turkiya men Qazaqstan arasindagi qarim-qatinas bizdi quvantadi. Biz munda oz elimizde curgendey sezinemiz. Oytkeni, turikterdin argi tegi de Orta Aziyadan. Oni ozderi casirmaydi, - degen ol, bavirlas turki elindegi qazaqtardin koshuvge asiqpay otirgandigin aytadi:
- Turikter de bizge qiyin-qistav kezende basimizga pana boldi. Turikterdin bul caqsiligin umitpaymiz. Sondiqtan Qazaqstan men Turkiyanin baylanistarinin kun sanap dostiq negizde damip kele catqani bizdi quvantadi. Eki el arasinda barip-keluvge eshqanday shektev coq. Sondiqtan Turkiyaliq qazaqtar ozderin en baqitti diyasporamiz dep sanaydi.
Azattiq Radiyosi, 5.11.2005, http://www.azattyq.org/content/Kazahstan_Turkye_Abduahap_Kara/1338661.html
Geen opmerkingen:
Een reactie posten