یک اثر ارزشمند علمی

یک اثر ارزشمند علمی

بررسی علمی مسائل مربوط به زبان، خط وفرهنگ نویسی تورکی اوزبیکی در کشورما مبحثی کاملا جدید ویکی از ضروریات اولیۀ انکشاف آن میباشد. هرچند بعضا مقالاتی پیرامون این موضوع به نشرمیرسد، اما از نقطۀ نظر ارزیابی به جای آنکه بر اساسات علمی استوار باشد، با اتکا براحساسات نوشته میشود.

یکی از آثارارزنده ای که طی سالهای اخیردرین زمینه نوشته شده و مورد استقبال علاقمندان قرار گرفته، رساله ای است بنام � زبان، خط وفرهنگ نویسی تورکی اوزبیکی � که توسط جفت دانشمند محمد حلیم یارقین و دوکتور شفیقه یارقین به رشتۀ تحریر کشیده شده ودرسال 1385ش ازطرف � انجمن فرهنگی آیدین افغانستان � به تیراژ یک هزار نسخه به طبع رسیده است.

طوریکه مؤلفان در یادداشت مختصر خود یاد آورشده اند، این اثر به مثابۀ مقدمه -ای برای �فرهنگ اوزبیکی� فارسی� نوشته شده بود. چون گونۀ تا یپی آن مورد مطا لعه واستفادۀ عده ای از علاقمندان قرار گرفت، برخی از آنان باابراز نظرهای نیک و صمیمانه، شرح و بسط بیشتر برخی از موضوعات و چاپ آن را به شکل یک رسالۀ مستقل به منظور تعمیم استفاده ازآن برای علاقمندان خواستارشده بودند. مؤلفان بااجابت این نظر نیک، با شرح و گسترش محدود دربرخی موارد ، آن را چاپ ودر اختیار علاقمندان قرارداده اند.
� فرهنگ اوزبیکی- فارسی �، هم از لحاظ حجم خود وهم با اسلوب نگارش خود که مطابق آخرین معیارهای علمی فرهنگ نویسی صورت گرفته، از دست -آوردهای بسیار مهم محمد حلیم یارقین و دوکتور شفیقه یارقین میباشد. این اثر به مقیاس افغانستان، اوزبیکستان وسایر کشورهای ترکی زبان آسیای مرکزی و همچنان کشور ایران نخستین ونسبتا کاملترین لغتنامۀ زبان اوزبیکی تورکی درزبان فارسی است که محصول زحمات و پژوهشهای خستگی ناپذیردوامدار مؤلفان میباشد وبا مراجعه به مهمترین و معتمد ترین فرهنگهای السنۀ ترکی وزبان فارسی وبرخی زبانهای دیگر نوشته شده است. فرهنگ مذکور، ا ز جانب حلقه های علمی وادبی ایران مورد استقبال قرارگرفته و �انتشارات سخن� آنرا در 1432 صفحه به تیراژ 1000 جلد به نشر رسانده است .
� فرهنگ اوزبیکی- فارسی � درنمایشگاه بین المللی کتاب که درسال 1386 باشتراک بیش از 40 کشور درتهران برگزار شده بود، به صفت یکی از ده کتاب خوب فصل انتخاب شده، برای مؤلفان مکافات مادی ومنوی ارزشمندی به ارمغان آورد.
در اثرذکرشده، موضوعات ذیل با اسلوبی سلیس وروان، با اتکا به متودهای علمی واستناد به منابع معتبر تاریخی به شکل موجزمورد بررسی دقیق قرارگرفته است:

- زبان تورکی اوزبیکی - خط و الفبای زبان تورکی (اوزبیکی) - فرهنگ نویسی و پیشینۀ آن - فرهنگهای دوزبانی (اوزبیکی- فارسی دری) - منابع و مآخذ - جدول حروف لاتین و معادل های آن به فارسی- راهنمای صرف فعلهای اوزبیکی(ضمیمه)

- درپایان رساله، جدول مقا یسوی یکعده کلمات سومری با کلمات اوزبیکی و انگلیسی، همچنان عکس قدیمی ترین نوشتۀ زبان تورکی (2500 سال قبل) روی پتنوس نقره ای که درنزدیکی �ایسیق کول� بدست آمده باعکس خط وترجمۀ آن داده شده.
- دررساله، فهرست بیش از (50) فرهنگ تورکی با معلومات مختصر دربارۀ آنها جا داده شده که قبل ازین درمورد زبان ما سابقه ندارد. همچنان درین در فهرست نخستین و کهنترین فرهنگ در زبان ما � دیوان لغات الترک � وسایرفرهنگ هاکه بعدا تاًلیف شده به قدرامکان معرفی شده است. --ازجملۀ خطوطی که توسط تورکان اختراع شده وجزً فرهنگ جهانی قبول گردیده، آخرین خط ، یعنی � خط بابری � نیز شناسانده شده است.

بنابرآن این جانب، به دانشمند محترم دوکتورهمت فاریابی رئیس فدراسیون فرهنگی تورکان افغانستان پیشنهاد مینمایم تا این اثر مفید و ارزنده را به مقصد خدمت مؤثردرجهت انکشاف زبان تورکی اوزبیکی نشر نموده، مورد استفادۀ عموم قراردهند. من باکمال صمیمیت واحترام مطالعۀ آنرا به تمام روشنفکران تورکی زبان، بخصوص نسل جوان قلم بدست کشورکه با ایجاد ادبی و پژوهشهای علمی سروکاردارند، با خلوص نیت توصیه مینمایم.
با احترام
پروفیسور شرعی جوزجانی


دوکتورشفیقه یارقین

محمد حلیم یارقین

زبان، خط و فرهنگ نویسی تورکی اوزبیکی

قسمت اول

زبان توركی اوزبیكی

بر پایة آخرین معلومات سازمان ملل متحد كه در سال 2005م. به نشر رسیده، نفوس كرة زمین در حدود شش و نیم میلیارد نفر است. این تعداد نظر به آهنگ رشد جمعیت كرة زمین در حال حاضر بطور یقین باز هم افزایش یافته است.
در آغاز قرن بیستم (2979) زبان وجود داشته است و در انتهای قرن از (600) زبان بیشتر وجود ندارد! این روند اضمحلال در عین حال كه طبیعی است اما موجب تأسف و تأثر اندیشمندان نیز می�باشد، چرا كه هر زبانی حاصل گنجینه�یی از فرهنگ و مدنیت است. روند اضمحلال و بالنده�گی زبانها همچنان ادامه دارد. زبانهای زنده با بالنده�گی روزافزون غنی�تر شده و یاور انسانها در حل معضلات امروز و فردا خواهند بود و زبانهای ضعیف میدان را ترك خواهند كرد. اما تلاش برای نابودی هر زبانی- هر چقدر هم كه ناتوان باشد- حركتی غیر انسانی و مذموم است1
بر اساس احصائیه های به دست آمده، به هر یك از (200) زبان بیش از یك میلیون نفر، در هر یك از (70) زبان بیش از پنج میلیون نفر و فقط در هر یك از (13) زبان بیش از پنجاه میلیون نفر سخن می�گویند و هر یك از زبانهای باقیمانده كمتر از یك میلیون نفر سخنگو دارند.2
در جهان (24) زبان (شیوة) توركی مانند: توركی اوزبیكی، توركی عثمانی، آذری، قزاقی، قرغیزی، توركمنی، اویغوری، یاقوت، قاره چای، تاتاری، بالقار، تووا، گاگاووز، زبان توركهای آلتای وغیره وجود دارد. در این زبانها (شیوه ها) در حدود (270) میلیون نفر سخن می�گویند، كه بیشتر آنها در قارة آسیا زیست دارند.
محمد صادق نائبی در مقدمة كتابش به نام �یكهزار واژة اصیل توركی در پارسی� چنین می�نویسد: �اگر می بینیم زبان انگلیسی بخاطر داشتن زبان تكنالوژی، غالب واژه های فنی زبانهای دیگر را تشكیل می�دهد و یا زبان عربی بخاطر داشتن مفاهیم اسلامی، واژه های مذهبی زبانهای مسلمانان را از آنِ خود می�كند، پس باید احتمال دهیم زبانی مانند توركی كه متكلمان آن هزاره هایی چند بر شرق و غرب عالم حكومت كرده اند و مردمان جهان از انگلیسی و اسپانیایی و عربی و فارسی و چینی و روسی و آلمانی و ... را تحت لوای خود قرار داده اند، در زبانهای دیگر ردپایی باید داشته باشد. چون توركان جهان در طول هزاران سال تمدن، هیچ مرزی برای حكومت نداشته اند، پس به جرأت می توانیم بگوییم: هیچ زبانی در كرة خاكی نیست مگر آنكه ردپایی از زبان توركی در آن وجود داشته باشد.
اروپاییان با علم بر این نكته، تحقیقات گسترده ای روی این موضوع انجام داده و نتیجه گرفته اند كه (40) درصد زبان ایتالیایی، (20) درصد زبان انگلیسی، (17) درصد زبان آلمانی و ... از واژه های زبان توركی تشكیل شده اند. اجازه بدهید اینگونه بگوییم: اگر توركی نبود یك پنجم زبان انگلیسی و دو پنجم زبان ایتالیایی حذف می شد.�3

* * *
دانشمندان، كلیه زبانهای جهان را از نظر ساختاری به چند دسته تقسیم می�كنند كه عبارتند از: زبانهای قالبی، تحلیلی، هجائی و التصاقی.
زبانهای قالبی (تصریفی):
به زبانهایی گفته می�شود كه در آن ریشة كلمات در قالبها و ابواب مختلف صرف می�شود و هنگام صرف عناصر از هم منفك می�شوند و با حروف دیگر تركیب می�گردند، ولی از بین نمی�روند، مثلاً در زبان قالبی عربی از ریشة �عمل� عناصر (ع، م و ل) هنگام صرف از همدیگر جدا می�شوند بدون آنكه از بین بروند و از آنها كلمات عامل، معمول، مستعمل، اعمال، معامله و ... ساخته می�شود. زبانهای زنده عربی، عبری، آشوری و زبانهای مرده آرامی و بابلی ازین گروه زبانها هستند.
زبانهای تحلیلی (آریایی و هند و اروپایی):
زبانهایی هستند كه در آن كلمات جدید بر اساس قبول پیشوند و پسوند ساخته می�شوند. اما در صورتی كه ریشه فعل باشد معمولاً دچار تغییراتی می�شود كه قاعده و قانون معینی نمی�توان بد ان نهاد و لذا این زبانها دارای افعال بی�قاعده هستند، مثلاً در زبان تحلیلی فارسی از ریشه �سوخت� كلمات سوختم و می�سوزند ساخته می�شود. چنانكه ملاحظه می�شود ریشه سوخت در دو كلمه فوق متحول شده و حروف �خ� و �ت� تبدیل به �ز� گردیده و همچنین كلمه می�سوزد هم پیشوند �می� و پسوند �ند� را پذیرفته است. زبانهای هندی، اردو، فارسی- دری، كردی، پشتو و اغلب زبانهای رایج اروپا جزو این دسته اند.
زبانهای هجائی:
به زبانهایی گفته می�شود كه لغات جدید بر اساس تركیب هجاهای معنادار مستقل از هم و نحوه تقدم و تأخر این هجاها ساخته می�شوند كه زبانهای چینی، تبتی و اغلب زبانهای رایج در جنوب شرقی آسیا از این گروهند.
زبانهای التصاقی (پیوندی یا اورال آلتاییك):
به زبانهایی گفته می�شود كه در آنها واژه�سازی با تركیب یك ریشه ثابت و تعدادی پسوند كه به انتهای ریشه اضافه می�شوند، انجام می�پذیرد. در این زبانها فعل بی�قاعده وجود ندارد مثلاً در زبان التصاقی توركی از ریشة �بیل� كلمات �بیلماق، بیلیم، بیلدیم، بیلمس، بیلیملی، بیلدیرماق، بیلمیش، بیلمه�یدی و ...� ساخته می�شوند. در كلیه این مثالها ریشه �بیل� بدون هیچ تغییری در ابتدای كلمه و پسوندهای مختلف به دنبال آن آمده اند. زبانهای زنده توركی، مغولی، منچوری، كوریایی، فنلندی و زبانهای قدیمی و خاموش همچون اورارتویی، ایلامی، سومری، ماننایی، هیتی، هوری، كاسی و ... از جمله این زبانها هستند.4
در این زبانها، فعل بی قاعده وجود ندارد و از همین رو، دانشمندان زبان شناس، این زبانها، بویژه زبان توركی را از جهت دستور، از باقاعده ترین و از جهت افعال از شمار غنی�ترین زبانهای جهان دانسته اند.
ماكس مولر (Max Muller) زبان�شناس شهیر قرن 19م. بر این باور است كه: �ابزار گرامری زبان توركی چنان منظم و قانونمند، و چنان كامل می�باشد كه این تصور را به ذهن متبادر می�سازد كه شاید بنابه رهنمود یك فرهنگستان، از سوی زبان�شناسان خبره ساخته و پرداخته، جهت استفاده ارائه شده باشد... زمانی كه ما زبان توركی را با دقت و موشكافی می�آموزیم، با معجزه�ای روبرو می�شویم كه خرد انسانی در عرصة زبان از خود نشان داده است.� گفتنی است سازمان بین�المللی علمی- فرهنگی یونسكو اخیراً طی آماری زبان توركی را سومین زبان زنده و باقاعده دنیا معرفی كرده است.5
بر پایة نظریة �آلتای� تاریخ زبان های توركی از جمله زبان اوزبیكی از دورانی می آغازد كه زبان آلتای بمثابه (زبان مادر) تمام توركان بوده است. بنابر در دست نبودن اسناد تاریخی، سنه های دقیق این دور برای ما نامعلوم است.
زبان مادر آلتای نخست به زبانهای �تونگوز- منجور� و �تورك- مغول� جدا شده است. هر یك از دو شاخة مزبور به نوبة خود به شاخة فرعی دیگر بخش گردیده است. شاخة تورك- مغول به دو شاخة جداگانة توركی و مغولی جدا شده است. درست از همینجاست كه در زبان توركی �دوران هون� (از سدة سوم پیش از میلاد تا سدة پنجم میلادی) آغاز می شود و زبان توركی به دو شاخة بزرگ: زبان هون شرقی و زبان هون غربی جدا می گردد. باید گفت كه این بخشبندی اساساً نظر به انقسام دولت بزرگ خاقانی هون، كه در گسترة بزرگی از آسیای شرقی تا اروپای شرقی را در بر می�گرفت، صورت گرفته است.6
زبانهای توركی، نظر به برخی ویژگیهایشان به چند گـروه جــــــداگانه تقسیم می شوند. باید گفت، دانشمندان در گروه بندی زبانهای توركی نظر و روش واحدی ندارند. اسكات (Sckott) با بررسی مقایسه ای زبانهای �اورال- آلتاییك� در گروه توركی، زبان، لهجه و شیوه های مختلفی را قرار داد كه مهمترینشان عبارتند از:
1- یاكوت ها (یاقوت ها)
2- چوواش ها
3- قرغیزها
4- قزاق ها
5- توركان توركستان شرقی یا اویغورها
6- اوزبیك ها
7- توركان غازان، باشقیر
8- توركان شمال قفقاز (قوموق، نوگای)
9- توركان غرب، توركی توركیه، آذربایجان، عراق و سوریه
10-توركان كریمه
11-توركان بالكان
12-توركان آلتای
13-قاقاووزها (گاگاووز) یا گؤك اوغوزها (توركان مسیحی رومانی)
14-توركان خاكاس- آباقان
15-توركان سویون یا تووا
گفتنی است در میان زبانها و لهجه های مختلف توركی فقط زبانهای یاكوت و چوواش با دیگران تفاوت فاحش دارند، به طوریكه قابل فهم برای سایرین نیستند. 7
دانشمندانی مانند و. و. رادلوف (V.V.Radlov)، ف. ی. كورش (F.E.Korsh)، ای. بنسیگ (I.Bensik)، ك. مینگیس(K.Menges)، و. ا. بگرودیسكی (V.G.Bogorodiskiy)، و گ. رمستید (G.Ramstedt) زبانهای توركی را بر اساس موقعیت جغرافیایی آنها گروه بندی كرده اند كه با هم در برخی موارد اختلاف اندكی دارند. چنانكه و. و. رادلوف زبانهای توركی را به همین روش به چهار گروه عمدة زیر تقسیم كرده است:
ا- گروه شرقی: شامل زبان توركان آلتای، چولیم، قره گس، خه كس، شور، تووا و ینیسی.
2- گروه غربی: زبان تاتارهای سیبری، قرغیز، قازان، باشقیرد، تاتار و قره قالپاق.
3- گروه آسیای میانه: زبانهای اوزبیك و اویغور.
4- گروه جنوبی: زبانهای توركمن، آذربایجان و تورك
زبان یاكوت گروه جداگانه ای را تشكیل می دهد.8
ساموئیلویچ (A.N. Samoylovich) زبانهای توركی را بر اساس ویژگیهای فونتیك به شش گروه بخش كرده است:
1.گروه �ر�: در این گروه زبانهای بلغار قدیم و زبان كنونی چوواش شامل می شود.
2. گروه �د�: در این گروه زبان اویغوری و زبانهای توركی شمال- شرقی شامل می شود.
3. گروه �ته ی� (بخاطر تلفظ واژه هایی مانند �تاغ� بشكل �ته ی�): در این گروه زبانهای توركان شمال-غربی- آلتای، قرغیز، قومق، قره چای- بلكر، قریم، تاتار، باشقیرد، قزاق و نوغای شامل می شود.
4. گروه �تغلیق� (بخاطر تلفظ كردن تغلیق): در این گروه زبانهای توركی جنوب- شرقی چون زبان اوزبیكی قدیم، زبان معاصر اویغور و اوزبیكی شامل می شود.
5. گروه �تغلی� (بخاطر تلفظ كردن تغلی): در این گروه زبانهای اوزبیكان خوارزم و قپچاق- توركمن شامل می شود.
6.گروه �آل� (بخاطر تلفظ فعل �بول� بشكل �اُول�): این گروه را زبانهای توركان جنوب غربی (زبانهای آذری، توركی عثمانی و گاگاووز) تشكیل می دهد.9
شماری از دانشمندان از جمله ن. ا. باسكاكوف(N.A. Baskakov) زبانهای توركی را بر اساس ویژگیهای اتنیكی (قومی) به دو دستة زیر تقسیم كرده است:
1- گروه اوغوز (یا گروه جنوبی و جنوب غربی): در این گروه زبانهای توركمنی، گاگاووز، آذری و توركی عثمانی شامل می شود.
2- گروه قپچاق (یا گروه غربی و شمال غربی): در این گروه زبانهای تاتار، باشقیرد، قریم، قومق، قره قلپاق، قزاق، قرغیز، آلتای و نوغای شامل می شود.10
ویژگیهای عمومی زبانهای توركی كه به طور مشترك در ساختمان لفظی و گرامری زبانهای گروه �اورال- آلتایی� به نظر می آید، عبارتند از:
الف) خصوصیت التصاقی، پیوندی یا پسوندی
ب) توالی پیوندها
ج) هماهنگی اصوات
د) كوتاهی صائت ها
ه) نبودن علامت جنس (مذكر، مؤنث و مخنث)
و) تنوع و نظم افعال
به خاطر باید داشت كه زبانهای وابسته به یك گروه خویشاوند، ضمن دارا بودن جنبه ها و ویژگیهای عمومی مشترك هر یك ویژگیهای خاص خود را نیز دارند. 11
گفتنی است كه برخی از زبان شناسان و نظریه پردازان معاصر اصطلاح �زبانهای توركی� را صحیح نمی دانند و به جای آن �شیوه های زبان توركی� را به كار می برند.12
زبان اوزبیكی معاصر یكی از شاخه (شیوه) های مهم و بزرگ زبان توركی است. گویندگان این زبان در گسترة وسیعی در جمهوریهای اوزبیكستان، تاجیكستان، قرقیزستان، قزاقستان، توركمنستان، افغانستان و برخی كشورهای دیگر زندگی می�كنند. بررسی پیشینة تاریخی، سیر و مراحل رشد و تكامل، گنجینة ادبی قدیم، خط و نوشتار زبان اوزبیكی با تاریخ و تحول زبان توركی قدیم پیوند استوار و ناگسستنی دارد. به سخن دیگر، زبان اوزبیكی كنونی نتیجة تحول و دگرگونیهای قانونمند زبان توركی قدیم در محدودة جغرافیایی و شرایط اجتماعی- اقتصادی معین به عنوان یك شیوة بارز است.
در مورد چگونگی مراحل رشد زبان توركی (اوزبیكی) و دوره بندی آن دانشمندان شرق و غرب مطالعات و پژوهشهای زیادی انجام داده اند. باید گفت كه در مورد دوره بندی تاریخ تحول و تكامل زبان توركی نیز دانشمندان زبان شناس نظر و روش واحدی ندارند. چنانكه دایره المعارف بزرگ زبان و زبان شناسی، تاریخ زبان توركی را به پنج دوره تقسیم كرده كه عبارتند از:
1- پروتورك (Pre-Turk) : این دوره حدوداً تا آغاز نخستین سدة میلادی ادامه می�یابد.
2- پروتوتورك و پروتوبلغار: این دوره از سدة اول تا سدة ششم میلادی ادامه می یابد.
3- توركی باستان: این دوره از سدة ششم تا سدة یازدهم میلادی ادامه می یابد.
4- توركی میانه: این دوره از سدة یازدهم تا سدة شــانزدهم میــــلادی ادامه می یابد.
5- توركی مدرن (معاصر): این دوره از سدة هفدهم میلادی آغاز شده و ادامه دارد.
بنا به نوشتة این دایره المعارف دوران پروتوتورك دورانی است كه زبان اجدادی همگی زبانهای توركی و حتی چوواش بوده است. 13
س. ی. مالوف(S. E. Malov) تاریخ تكامل زبان توركی را به سه مرحله: زبان ادبی اویغور، زبان ادبی چغتای و زبان ادبی اوزبیكی دوران شوراها تقسیم می كند. نظر به این دوره بندی زبان اوزبیكی دوران شوراها از زبان ادبی چغتای و زبان ادبی توركی چغتای نیز به نوبة خود از زبان ادبی اویغور پدید آمده است.
ا. ن. ساموئیلویچ تاریخ زبان اوزبیكی را به سه دورة زیر تقسیم می كند:
دورة نخست، زبان ادبی دوران قره خانیها (سده های 10-11میلادی): زبان ادبی این دور را زبان آثاری تشكیل می دهد كه در زمان حكومت قره خانیها نوشته شده است.
دورة دوم، زبان ادبی اوغوز- قپچاق (سده های 12-14میلادی): زبان این دور را زبان ادبی ای تشكیل می دهد كه در مناطق سفلی سیر دریا و خوارزم شكل گرفت.
دورة سوم، زبان ادبی توركی آسیای میانه (سده های 14-20میلادی): زبان این دور را زبان آثاری تشكیل می دهد كه از سدة چهاردهم تا اوایل سدة بیستم نوشته شده است. گفتنی است كه ساموئیلویچ زبان ادبی معاصر اوزبیكی را ادامة زبان ادبی دورة سوم می داند. ا. ك. بروفكوف این دوره بندی را با برخی تغییرات پذیرفته است.
ا. ك. باسكاكوف زبان ادبی اوزبیكی را به شش دورة زیر بخش كرده است:
1. دورة هون (از آغاز تا سدة 5 میلادی)
2. دورة تورك قدیم (سده های 5-10میلادی)
3. دورة تورك میانه (سده های 10-15میلادی)
4. دورة تورك جدید (سده های 15-19میلادی)
5. دورة تورك خیلی جدید (سدة 20میلادی)
ا. م. شچیربیك زبان ادبی توركی اوزبیكی را به چهار مرحلة زیر بخش می كند:
مرحلة نخست، قدیمترین دور زبان ادبی توركی اوزبیكی (سده های 5-13میلادی)
مرحلة دوم، دورة میانة زبان توركی اوزبیكی یا دورة �زبان چغتای� (سده های14-17 میلادی)
مرحلة سوم، دورة �جدید� (سده های 17-18میلادی)
مرحلة چهارم، خیلی جدید (از سدة 19میلادی آغاز می شود).
و. عثمانوف(Usmonov) آن را به پنج مرحله تقسیم كرده است:
1. زبان قدیمی توكیو (سده های 6-9میلادی)
2. زبان باستانی توركی اوزبیكی (سده های 9-12 میلادی)
3. دورة نخست زبان توركی قدیم اوزبیكی (سده های 13-14 میلادی)
4. زبان توركی قدیم اوزبیكی (سده های 14-19 میلادی)
5. زبان ادبی معاصر توركی اوزبیكی
مؤلفان كتاب �اوزبیك تیلی تاریخی گره متیكه سی� (گرامر تاریخی زبان اوزبیكی) غ. عبدالرحمانوف(G�. Abdurahmonov) و ش. شكوروف(Sh. Shukurov) به نوبة خود زبان ادبی اوزبیكی را به شش مرحلة زیرین دوره بندی كرده اند:
1- قدیم ترین زبان توركی (از قدیم تا سدة 7 میلادی)
2- زبان قدیمی توركی (از سدة 7 تا سدة 11 میلادی)
3- زبان توركی قدیم (از سدة 11 تا سدة 13 میلادی)
4- زبان ادبی اوزبیكی قدیم (از سدة 14 تا سدة 19 میلادی)
5- زبان ادبی اوزبیكی جدید (از سدة 19 تا اوایل سدة 20 میلادی)
6- زبان ادبی اوزبیكی معاصر14

ادامه دارد